Jesteś tutaj / Do poczytania dla rodziców i nauczycieli / Dziecko z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu i szkole.

Do poczytania...dla rodziców i nauczycieli

Separator

Dziecko z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu i szkole.

Separator
Dziecko z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu i szkole.

Podstawy pracy nauczyciela z milczącym wychowankiem.

Coraz częściej zdarza się, że nauczyciele przedszkoli, klas „0” lub klas I-III są pierwszymi specjalistami, do  których zwracają się rodzice kiedy dziecko, które do tej pory bez przeszkód porozumiewało się z członkami najbliższej rodziny,  zaprzestaje komunikacji werbalnej w przedszkolu lub  szkole. Tymczasem wielu nauczycieli nie rozpoznaje tego zaburzenia i ma trudności w jego zrozumieniu, czego świadectwem  są wyrażane w rozmowach z rodzicami komentarze: ”dziecko jest po prostu nieśmiałe”, „ono z tego wyrośnie”. Inni, opierając się na swojej wiedzy potocznej interpretują odmowę mówienia jako wyraz buntu, zachowań opozycyjnych, prowokacji lub niechęci wobec nauczyciela.
 
Dla nauczyciela praca z dzieckiem z mutyzmem wybiórczym jest szczególnie trudna. Dziecko milknie całkowicie w przedszkolu lub szkole, nie nawiązuje kontaktu słownego z wychowawcą lub z rówieśnikami i trwa to bardzo długo.  Pomimo ponawianych prób, nie poddaje się perswazji, tłumaczeniom i naciskom, nie współpracuje, trudno skontrolować jego postępy i osiągnięcia. Całość jego zachowań podważa wiarę w możliwości skutecznych oddziaływań nauczycielskich i sprawia, że nauczyciel odczuwa bezradność i frustrację. Trudna jest  dla nauczyciela pracującego długo z takim dzieckiem obrona przed myślą o bezsensownym uporze i złośliwości wychowanka oraz zwykły brak cierpliwości w kontekście  braku progresu.
 
Czym więc jest mutyzm wybiórczy, kiedy nauczyciel może podejrzewać występowanie tego zaburzenia u dziecka?
 
Mutyzm wybiórczy jest zaburzeniem o podłożu lękowym, objawiającym się niemożnością mówienia w określonych, powtarzających się sytuacjach, w których spodziewane jest porozumiewanie się werbalne, przy jednoczesnym swobodnym porozumiewaniu się w innych sytuacjach i miejscach. Dziecko rozumie co się mówi do niego, umie i chce mówić, ale w pewnych sytuacjach nie może nic powiedzieć. W domu rodzinnym, gdzie czuje się bezpiecznie i komfortowo dziecko to jest często „gadułą”, prezentuje silną osobowość, potrafi być osobą dominującą i upartą,  prezentującą zmienność nastrojów, wpadanie w złość bądź  płaczliwość, jednak w pewnych sytuacjach i w obecności pewnych osób czuje się niepewnie i milknie.
 
Wg DSM-V o mutyzmie wybiórczym mówimy gdy  spełnione są  następujące kryteria diagnostyczne:
 
  1. Brak mówienia w określonych sytuacjach (w których mówienie jest oczekiwane), pomimo mówienia w innych.
  2. Zaburzenie utrudnia osiąganie sukcesów edukacyjnych lub zawodowych oraz komunikację społeczną.
  3. Czas trwania zaburzenia wynosi co najmniej 1 miesiąc (nie ogranicza się do pierwszego miesiąca adaptacji w szkole).
  4. Brak mówienia nie wynika z braku znajomości języka lub dyskomfortu związanego z posługiwania się danym językiem.
  5. Zaburzenia nie można wyjaśnić poprzez zaburzenia komunikacji (np. jąkanie), całościowe zaburzenia rozwoju (autyzm), zaburzenia psychotyczne.
Są również inne objawy, które mogą współtowarzyszyć mutyzmowi wybiórczemu (Bystrzanowska, 2017). Obserwując ucznia dobrze jest więc zwrócić uwagę na zachowania i cechy dodatkowo związane z  odmową mówienia. Częste jest  zredukowanie komunikacji niewerbalnej (słaba mimika, maskowata twarz, unikanie kontaktu wzrokowego, „zamrożenie”- zablokowana mowa ciała, ograniczenie aktywności fizycznej w tym na zajęciach fizycznych, sztywność ruchów, bierność, bezruch). Trudności w sferze emocjonalnej manifestują się u niektórych uczniów problemami urologiczno-gastrycznymi (trudności związane z jedzeniem w obecności innych osób,  związane z korzystaniem z toalety  przedszkolnej lub szkolnej, moczenie nocne, nietrzymanie moczu, dolegliwości żołądkowo-jelitowe, zanieczyszczanie się). U niektórych dzieci obserwuje się perfekcjonizm, obawę, że wykonywane czynności nie są wystarczająco doskonałe i samemu nie jest się dość dobrym. Może również występować pewna sztywność w zachowaniu i działaniu (np. niechęć do stresujących i budzących lęk zmian ubrania, porządku dnia), która daje dziecku poczucie stałości i bezpieczeństwa. Pomimo swoich trudności dzieci te na ogół są lubiane przez rówieśników, którzy często występują w roli pośrednika czy tłumacza zachowań koleżanki lub kolegi z mutyzmem przed nauczycielem.
 
Mutyzm wybiórczy znacząco utrudnia funkcjonowanie dziecka w szkole i klasie szkolnej. Dziecko funkcjonuje poniżej swoich potencjalnych możliwości, procesy poznawcze np. myślenie, pamięć, koncentracja są u niego zdezorganizowane, dziecko może mieć problemy z finalizowaniem prac klasowych i nadążaniem za tempem pracy klasy, odrabianie prac domowych jest odkładane lub przebiega  bardzo powoli. Dzieje się tak pomimo faktu, że dzieci te często opanowały materiał programowy danej klasy w wystarczającym lub bardzo dobrym stopniu i są dobrymi albo bardzo dobrymi uczennicami i uczniami. Ciągła pozycja obronna ogranicza możliwości rozwoju dziecka, uszczupla możliwości normalnego angażowania się w szkolne działania, ogranicza role, które dziecko może podejmować, marginalizuje dziecko w strukturze grupy i  klasy. 
 
Według statystyk (Goodman,  Scott, 2000)  frekwencja odmowy odzywania się w szkole wynosi 2-5 dzieci sześcio, siedmio-letnich na  10000 dzieci, a zaburzenie czasem jest mylnie diagnozowane jako autyzm lub bagatelizowane jako nieśmiałość, z której się wyrasta. Dlatego w diagnozie mutyzmu wybiórczego nauczyciel powinien uzyskać wsparcie ze strony pracujących w placówce edukacyjnej lub w poradni psychologiczno-pedagogicznej specjalistów takich jak logopeda, psycholog, pedagog.
 
Efektywne postępowanie terapeutyczne wobec mutyzmu obejmuje pracę nad rozwiązaniem szeregu problemów: 
  • wysoki  poziom lęku w sytuacjach społecznych, niska samoocena oraz brak pewności siebie również w sytuacji komunikacji w środowisku społecznym czy ograniczone doświadczenia dziecka w rozmowie z innymi ludźmi.

Postępowanie to powinno obejmować dziecko, jak również jego rodzinę i odbywać się pod okiem terapeuty, przede wszystkim w przedszkolu i szkole, gdzie problem manifestuje się najsilniej i we wszelkich odmianach. Stąd również nauczyciel dziecka staje się osobą zaangażowaną w terapię dziecka, wraz z logopedą i psychologiem. Warto również dokonać modyfikacji niektórych zachowań nauczycieli, które mogą pogłębiać lęk przed mówieniem, takie jak np. wywieranie presji na uzyskanie odpowiedzi, oraz zachowań klasy, w której dziecko może czuć się odtrącone, ignorowane, „niewidzialne”, czasem nękane przez rówieśników, lub odwrotnie nadmiernie przez nich wyręczane. Możliwa jest również terapia w gabinecie poza przedszkolem czy szkołą, aby wzmocnić pewność siebie, poczucie własnej wartości dziecka, otworzyć je na kontakt z nowymi osobami, jednak również  w placówce bazowej powinny być wprowadzane odpowiednie modyfikacje oddziaływań, rzadko bowiem automatycznie dochodzi do przeniesienia aktywności werbalnej z gabinetu, np. w poradni, na inne miejsca.

 

Wśród skutecznych metod terapii dla dzieci z mutyzmem wybiórczym są techniki behawioralne, które pomagają uruchamiać mowę i wywoływać ją w różnych środowiskach: wygaszanie bodźca, modelowanie, desensytyzacja (Bystrzanowska, 2017). 
 
W technice wygaszania bodźca dziecko jest stopniowo oswajane z miejscem i osobami w przedszkolu/szkole. Jeśli metodę wygaszania bodźca podzielimy na małe etapy, wtedy mamy do czynienia z metodą sliding in czyli stopniowego wślizgiwania się nowych osób do grona rozmówców dziecka z mutyzmem wybiórczym. Początkowo dziecko wraz z rodzicem, codziennie przed zajęciami grupowymi lub po zajęciach przez 10-15 minut spędza czas w klasie, w której do tej pory nie rozmawiało, miło się bawiąc, oglądając zabawki i stopniowo rozmawiając. Jeśli dziecko zaczęło mówić do rodzica można powoli dołączać kolejną osobę (logopeda, psycholog, nauczyciel), która początkowo pozostaje za drzwiami, a z czasem powoli zbliża się do drzwi, które stopniowo można uchylić, a następnie otworzyć. Z czasem nowa osoba dołącza do dziecka i mamy, razem z nimi licząc, nazywając kolory, dni tygodnia, itp., stopniowo przechodząc do odpowiedzi tak/nie na pytania zamknięte. Kiedy dziecko zacznie swobodnie rozmawiać z nową osobą, np. terapeutą, rodzic się oddala, a grono rozmówców może być poszerzone o kolejną osobę, np. rówieśnika, nauczyciela, w sposób zastosowany poprzednio, z obecnością rodzica. 
 
Wraz z metodą wygaszania bodźca można stosować metodę modelowania. W tej metodzie zwracamy uwagę nie na odległość między rozmawiającymi, ale na sposób komunikacji między nimi. Początkowo nawiązujemy komunikację niewerbalną prosząc dziecko o np. wskazywanie obrazków, następnie wprowadzamy ćwiczenia oddechowe wymagające jednocześnie wytworzenia niewerbalnych wokalizacji, np. odgłosów zwierząt, maszyn, pojazdów. Przechodzimy do pojedynczych głosek, sylab, słów, zdań, stopniowo zwiększając siłę głosu. 
 
Desensytyzacja to etap finalny, który polega na konfrontowaniu dziecka, będącego w stanie relaksacji z bodźcem budzącym lęk w celu bardziej trwałego odwrażliwienia. Na tym etapie mogą być stosowane nagrania głosu dziecka odsłuchiwane przez dziecko i kolejno inne osoby, aby zmniejszyć intensywność reakcji lękowej.  
 
Postępowanie nauczyciela w pracy z uczniem z mutyzmem wybiórczym powinno również uwzględniać następujące ogólne zasady:
 
  • nawiązanie ścisłej współpracy z rodzicami, umożliwienie im obecności w sali  czy klasie szkolnej, pozyskiwanie informacji nt. zainteresowań dziecka oraz wskazówek, które ułatwią porozumienie z dzieckiem,
  • czasowe zaakceptowanie sytuacji, że dziecko nie mówi, nawiązywanie z nim kontaktu niewerbalnego i stopniowo werbalnego (najlepiej w indywidualnym kontakcie), stwarzanie warunków zabawy, w tym indywidualnej zabawy z wychowawczynią/nauczycielką (np. 3 x na tydzień po 15-20 minut), podczas której wykonywane są ulubione zabawy i czynności,  nie sprawiające dziecku  trudności,
  • udział dziecka w indywidualnych, a następnie, stopniowo, w zajęciach grupowych dla niewielkiej ilości dzieci  prowadzonych np. przez logopedę lub psychologa szkolnego, włączanie w zajęcia początkowo jednego rówieśnika, stopniowo poszerzając grupę (próbę zwiększania liczby osób będących słuchaczami należy wykonywać bardzo stopniowo),
  • oddanie w ręce dziecka decyzji o czasie podjęcia komunikacji werbalnej poszukując równocześnie łatwiejszych dla dziecka form kontaktu nie wymagających artykulacji słów,  mimika, gestykulacja, nawiązywanie kontaktu wzrokowego, aktywne wykonywanie poleceń nauczyciela typu wskaż, podaj, połóż, wykonywanie głową gestu potakującego lub zaprzeczającego, wyklaskiwanie, wykonywanie prac rysunkowych lub pisemnych jeśli dziecko potrafi i chce pisać, śpiew w chórze, pantomimiczne  odgrywanie scenek wydają się najbardziej wskazanymi formami wstępnej komunikacji,
  • stopniowe, spokojne i pozbawione presji podejmowanie prób uzyskania odpowiedzi werbalnej od dziecka, dawanie większej ilości czasu na odpowiedź,
  • unikanie sytuacji pomijania ucznia w zadaniach, które wymagają mówienia, jeśli dziecko nie jest w stanie się wypowiedzieć przypomnienie o możliwości wypowiedzenia się innym razem,
  • angażowanie dziecka z mutyzmem wybiórczym  w różne przedsięwzięcia na rzecz grupy (np. wytarcie tablicy, rozdawanie pomocy dydaktycznych, funkcja dyżurnego, zamknięcie klasy po lekcji, rozdanie klasówek), przeciwdziałanie sytuacji pozostawania na uboczu i w izolacji od grupy,
  • umożliwianie udziału w działaniach szkolnych poprzez inne rodzaje aktywności niż mówienie (statyczna rola w przedstawieniu, trzymanie przedmiotów i elementów dekoracji, ruch w parze lub w grupie), 
  • stosowanie zabaw wymagających manipulacji oddechem (zdmuchiwanie płomienia świecy, bańki mydlane, itp.)  w celu obniżania napięcia w obrębie ciała i narządów mowy,
  • organizowanie zabaw klasowych wymagających wydawania dźwięków zwierząt, pojazdów, efektów pogodowych, odgłosów otoczenia itp., naśladowanie dźwięków, chrapanie, stękanie, śmiech, gwizdanie, stukanie zębami, kląskanie językiem mogą być dobrym krokiem naprzód,
  • aranżowanie śpiewania/ mówienia/ czytania w chórze (z pokazywaniem gestów, z ruchem) i z coraz mniejszą grupą dzieci, aż do mówienia/czytania w parze z „kumplem  do    mówienia/czytania” (np. wiersza, wyliczanki),
  • używanie instrumentów do komunikacji dźwiękowej pomiędzy różnymi instrumentami, zorganizowanie zabawy w orkiestrę z dyrygentem,
  • proponowanie  zabaw w teatr lalkowy, kukiełkowy, marionetkowy, za kurtyną, w maskach, w tunelu, z możliwością modyfikacji głosu - dziecko może poczuć się pewniej wcielając się w jakąś fikcyjną  postać  i komunikując się z otoczeniem za pomocą pacynki, pomocne mogą być również zabawy wymagające szeptu np. głuchy telefon
  • zadbanie o przyjmowanie dziecka do zabaw przez rówieśników, częste organizowanie zabaw w parach i małych grupach,
  • „łączenie światów” – umożliwienie dzieciom pokazania rzeczy , przedmiotów  przyniesionych z domu (Ołdakowska-Żyłka, Grąbczewska-Różycka, 2017),
  • wprowadzanie w klasie grupowych  ćwiczeń integracyjnych, w tym takich, które nie wymagają mówienia, i które poprzez ekspresję ruchową, ułatwiają rozluźnienie emocjonalne, zmniejszenie napięcia, przełamanie  onieśmielenia dziecka, budowanie zaufania do innych i wzajemne poznawanie się uczniów (np. z zastosowaniem np. B. Wilmes-Mielenhausen, Nowe gry i zabawy ćwiczące odwagę),
  • unikanie sytuacji korzystania z  pośredników w postaci dzieci mówiących za milczącą osobę (wprowadzamy zasadę, że każdy sam wykonuje  swoje prace i sam mówi za siebie),
  • przeciwdziałanie przyklejaniu etykiety przez rówieśników (np. komunikaty typu „on/ona nie mówi”), informując, że dziecko potrafi mówić i przyjdzie taki czas, że będzie z innymi rozmawiać,
  • jeśli dziecko odezwie się traktować tą sytuację normalnie, bez nadmiarowych reakcji i bez robienia zbyt dużego wydarzenia z tego faktu,
  • należy pamiętać o powolnym  tempie zmian w funkcjonowaniu dziecka z mutyzmem wybiórczym, za progres przyjmujemy wszelkie nawet drobne zmiany w komunikacji, w tym niewerbalnej. 
Główną zasadą w pracy z dzieckiem mutystycznym  jest obniżanie poziomu odczuwanego przez dziecko lęku, podwyższanie samooceny i pewności siebie w sytuacjach społecznych. Nacisk nie jest kładziony bezpośrednio na doprowadzenie dziecka do mówienia a na redukowanie tego co leży u podstaw odmowy mówienia. Mutyzmu nie mogą przerwać ani groźby, ani obietnice nawet jeśli ranią lub pociągają dziecko.  Wszelkie próby wywierania nacisku  czy poganiania dziecka przynoszą odwrotny skutek. Zachowania ucznia z mutyzmem są nietypowe i z trudem poddają się oddziaływaniom nauczycielskim, co sprawia, że nauczyciel może odczuwać rozczarowanie i zniechęcenie. Trzeba jednak pamiętać, że nie są to zachowania opozycyjno-buntownicze, upór i złośliwość ucznia, a fobia społeczna i wysoki poziom lęku.
 
Poradnia psychologiczno – pedagogiczna to miejsce do którego rodzice udają się w pierwszej kolejności po pomoc dla swoich dzieci. Niestety brak jest jednolitego podejścia wszystkich poradni do prowadzenia terapii, wsparcia i wydawania stosownych opinii czy orzeczeń. W niektórych sytuacjach rozważane jest uzyskanie przez małe dziecko w wieku przedszkolnym opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju. W uzasadnionych przypadkach, kiedy lęk jest wysoki, pojawia się depresja i inne zaburzenia lękowe, a lekarz uzna to za konieczne, uczniowie ci mogą otrzymać orzeczenie o potrzebie indywidualnego nauczania wydawane przez zespół orzekający poradni na podstawie diagnozy lekarza. Jednak nie we wszystkich przypadkach jest ono zasadne bowiem mutyzm wybiórczy jako problem komunikacyjny musi być rozwiązany w kontakcie z innymi ludźmi, a nie w izolacji od nich. Niektóre poradnie wydają nawet orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego z uwagi na zagrożenie niedostosowaniem społecznym, jednak nie jest to praktykowane we wszystkich placówkach (Bystrzanowska, 2017).
 
Tymczasem dziecko z mutyzmem wybiórczym nawet bez formalnej diagnozy i opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej powinno być objęte w placówce odpowiednią opieką. Prawo do tego daje obowiązujące od dnia 1 września 2017 r. Rozporządzenie MEN z dnia  9 sierpnia 2017 r. w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach  (Dz. U. poz. 1591). Rozporządzenie to gwarantuje dziecku, po rozpoznaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz indywidualnych możliwości psychofizycznych, pomoc nauczyciela, wychowawcy lub specjalisty w trakcie bieżącej pracy z uczniem oraz podczas dodatkowych zajęć z logopedą, pedagogiem, bądź  psychologiem. 
 
Wczesna diagnoza i terapia ma szansę przynieść poprawę w funkcjonowaniu dziecka z mutyzmem wybiórczym. Natomiast późno dostrzeżone i zdiagnozowane objawy lęku przed mówieniem oraz  terapia podjęta z opóźnieniem nie rokują zbyt szybkich postępów terapeutycznych, a dziecko pozostaje w sferze ciszy. Dziecko mutystyczne pozostawione bez pomocy będzie cierpiało w ciszy, a jego trudności będą przybierały na  sile prowadząc do negatywnych konsekwencji. Może bowiem dojść do pogłębienia poziomu lęku, fobii, depresji, społecznej izolacji i wycofania z życia, zaniżenia osiągnięć szkolnych czy w miejscu pracy, pracy na stanowisku poniżej realnych kompetencji, prób pomocy sobie przez narkotyki lub alkohol, myśli czy nawet prób samobójczych, a nawet przestępstw czy zaangażowania w młodzieżowe grupy przestępcze (Shipon-Blum E., 2003, s.2). 
 
Osoby z mutyzmem wybiórczym nie mogą aktywnie uczestniczyć w życiu swoich rodzin, społeczności lokalnych, czy we własnej edukacji. Pozostają mniej lub bardziej biernymi obserwatorami tego, co dzieje się wokół bez możliwości pełnego decydowania o sobie i wyrażania siebie. Istnieją możliwości pomocy im, zarówno prawne, jak i systemowe. Nic jednak nie zastąpi rozumiejącego, pozytywnego, zaangażowanego, a jednocześnie profesjonalnego kontaktu dziecka z dorosłym, uruchamiającego dziecko do pokonywania barier i maksymalizowania swoich możliwości. Skorzystajmy z tych zasobów.
 
Bibliografia 
1.  Andrzejewska M., Mutyzm wybiórczy, materiały szkoleniowe, 2017.
2. Bala J., Cabała M., Giese-Szczap K., Kiepiela-Koperek A., Miękina-Pindur J., Młynarska I., Pilch A., Szczęśniak S., Szyszka K., Terapie szyte na miarę. Mutyzm wybiórczy w praktyce terapeutycznej. Impuls, Kraków 2017.
3. Bystrzanowska M., Mutyzm wybiórczy. Poradnik dla rodziców, nauczycieli i specjalistów. Impuls, Kraków 2017
4. Cabała M., Leśniak-Stępień A., Szot R., Szyszka K. Mutyzm wybiórczy : trzy spojrzenia.Impuls2016
5. Goodman R. ,  Scott S. , Psychiatria dzieci i młodzieży. Urban & Partner, Wrocław 2000.
6. Herzyk A., Afazja i mutyzm dziecięcy. Wydawnictwo Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy, Lublin 1992.
7. Ołdakowska-Żyłka B., Grąbczewska-Różycka K., Mutyzm wybiórczy. Strategie pomocy dziecku i rodzinie. Engram Difin, Warszawa 2017.
8. Ołdakowska-Żyłka B., Grąbczewska-Różycka K., „Mutyzm wybiórczy-Dzieci uwięzione w ciszy” (e-book).
9.  Reutt ., Z zagadnień dziecięcego mutyzmu, Logopedia 1971. 
10.Shipon-Blum E., When The Words Just Won’t Come Out, www.selectivemutism.org/pdf/, 15.02.2003).
11. Skoczek A., Mutyzm. Zagadnienia teorii i praktyki. WAM, Kraków 2015. 
 
Opracowała
Ewa Wójcik, logopeda
Powrót

Skontaktuj się z nami już dziś

Nasz numer telefonu
81 532 80 78
535 769 900

Przejdż do kontaktu